Σκοπός της έρευνας ήταν μέσα από την καταγραφή και τον σχολιασμό ο/η κάθε ενδιαφερόμενος/η να μπορέσει να στοχαστεί πάνω σε μια μεγάλη γκάμα ιδεών, εμπειριών, πρωτοβουλιών και πρακτικών, κατά τέτοιο τρόπο που να μπορέσει να αντιμετωπίσει όσο καλύτερα γίνεται τις προκλήσεις του μέλλοντος, αλλά και να καταστούν φανεροί οι λόγοι για τους οποίους θα πρέπει να αυξηθεί η διδασκαλία της, όπου αυτή συμβαίνει, και να προωθηθεί όπου αυτή απουσιάζει. Ακόμη, η εν λόγω έρευνα καθιστά φανερό πως ακόμη και σήμερα είναι σημαντικό να θέσουμε το ζήτημα της διδασκαλίας και της μάθησης της φιλοσοφίας, ειδικά αν επιθυμούμε να αυξήσουμε την αξία της γνώσης μας και να τη μοιραστούμε με τους άλλους, επενδύοντας σε μια ποιοτική εκπαίδευση και επιβεβαιώνοντας ότι αυτή η εκπαίδευση εξασφαλίζει ίσες ευκαιρίες για όλους.
Στο πρώτο κεφάλαιο αυτής της μελέτης αναδεικνύεται η καθοριστική σημασία της προσχολικής και πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, στον βαθμό που κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων, της ηλικίας της περιπλάνησης, είναι που «ενσταλάζονται στα παιδιά οι συνήθειες της δημιουργικής και κριτικής σκέψης». Αυτό που συζητάται πιο ειδικά είναι η δύναμη της μεθόδου που προτείνει η Φιλοσοφία για Παιδιά και άλλες παρόμοιες πρακτικές, και αυτό που υποστηρίζεται είναι ότι τα παιδιά από πολύ νεαρή ηλικία είναι σε θέση να μάθουν να φιλοσοφούν, κάτι που κρίνεται ως πολύ σημαντικό για φιλοσοφικούς, πολιτικούς, ηθικούς και παιδαγωγικούς σκοπούς.
Στο δεύτερο κεφάλαιο συζητούνται οι ποικίλοι τρόποι αξιοποίησης της φιλοσοφίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και εξηγούνται οι λόγοι για τους οποίους η Φιλοσοφία δεν θα πρέπει να γίνεται αντιληπτή μονάχα ως ένα μάθημα «προώθησης του ορθολογισμού», αλλά μάλλον ως το μέσο «εκμάθησης της κριτικής προσέγγισης της γνώσης και των συστημάτων αξιών» και της διαμόρφωσης της προσωπικότητας του εφήβου. Με τον τρόπο αυτό η Φιλοσοφία δεν θα μπορεί σε μεταγενέστερη ηλικιακή φάση να αξιοποιηθεί ως μέσο για πολιτισμική περιχαράκωση και ως στήριγμα για κάθε είδος απολυταρχισμού και φανατισμού, αλλά μονάχα ως στήριγμα για τις ελεύθερες και δημοκρατικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ατόμων.
Στο τρίτο κεφάλαιο αναδεικνύεται η σημασία που θα πρέπει να έχει η Φιλοσοφία στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, καθιστώντας την πολιτισμική και ανθρώπινη δράση σε μια ιστορική προοπτική και απελευθερώνοντάς την από κάθε απολυταρχική φιλοδοξία, αλλά και τα ίδια τα άτομα από το βάρος των κληρονομημένων ηθικών, πολιτισμικών και κοινωνικών συνθηκών. Για να επιτευχθεί όμως αυτό θα πρέπει η ακαδημαϊκή ελευθερία, η ελευθερία της διδασκαλίας και της μάθησης της φιλοσοφίας να παραμείνουν ελεύθερες, επιτρέποντας στους ίδιους τους καθηγητές να καθορίζουν τις ερευνητικές τους προτεραιότητες, το αντικείμενο των θεμάτων που θα συζητούν, αλλά και τα όρια των στόχων της Φιλοσοφίας. Για τον λόγο μάλιστα αυτό προτείνεται η περαιτέρω στήριξη της φιλοσοφικής έρευνας και διδασκαλίας, με σκοπό την ενίσχυση των φιλοσοφικών κοινοτήτων, αλλά και η ανάπτυξη ποικίλων μεθοδολογικών και εννοιολογικών προσεγγίσεων και ζητημάτων.
Στο τέταρτο κεφάλαιο της μελέτης αυτό που συζητείται είναι η αξιοποίηση της Φιλοσοφίας σε χώρους εκτός των αμιγώς ακαδημαϊκών (σχολεία και πανεπιστήμια) και οι ποικίλες ανάγκες που μπορεί να εξυπηρετεί στο πλαίσιο της πόλης. Αν και υπάρχουν πολλές ενστάσεις στο κατά πόσο η «πρακτική φιλοσοφία» είναι όντως φιλοσοφική, στον βαθμό που πολλές φορές εμφανίζεται ως απλοϊκή, νοθευμένη ή συμφεροντολογική, αυτό που εδώ τονίζεται είναι πως όλες αυτές οι παθολογίες ή υπερβολές που καταγράφονται δεν θα πρέπει να μας οδηγήσουν σε μια πρόταση απομόνωσης της φιλοσοφίας στους χώρους των σχολικών ή των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων, αλλά σε μια πιο προσεκτική παρακολούθηση του φαινομένου της εξάπλωσης των πρακτικών της φιλοσοφίας στα «άτυπα» περιβάλλοντα μάθησης. Άλλωστε, όπως ορθώς σχολιάζουν οι συγγραφείς, «οι κουλτούρες, όπως τα φιλοσοφικά ρεύματα σκέψης, τα άτομα και οι ομάδες, η θεωρία και η πράξη, ο πλουραλισμός και η αλήθεια, δεν λειτουργούν ποτέ με τον ίδιο τρόπο, αλλά έχουν διαφορετικά πλεονεκτήματα και αδυναμίες».
Τα δεδομένα της έρευνας για την παρούσα μελέτη, όπως εξηγείται στο Πέμπτο Κεφάλαιο της μελέτης συλλέχθηκαν με τη βοήθεια ενός αυτο-χορηγούμενου ηλεκτρονικού ερωτηματολογίου και ύστερα από ενθάρρυνση για συνεισφορά των εκπροσώπων των 126 Εθνικών Επιτροπών και Μόνιμων Αντιπροσωπειών της UNESCO. Το ερωτηματολόγιο περιλάμβανε ερωτήσεις ανοικτού τύπου και άλλες ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής ή σύντομης απάντησης, ενώ οι ερωτήσεις ανοικτού τύπου δημιούργησαν πρόσθετες προτάσεις και παρατηρήσεις, που εξετάζονται πλήρως στο ίδιο κεφάλαιο (μέρη ΙΙ και ΙΙΙ). Τέλος, όσον αφορά στα υπόλοιπα αποτελέσματα και τα διαγράμματά τους, αυτά έτυχαν μιας πιο ολοκληρωμένης ανάλυσης με τη χρήση κριτηρίων που έχουν επιλεγεί για να ταιριάζουν στα χρήσιμα δεδομένα, ενώ τα διάφορα γραφικά, οι πίνακες και τα διαγράμματα θα πρέπει – όπως εξηγούν οι συγγραφείς – να τα λάβουμε υπόψη όχι με τρόπο απόλυτο, αλλά ως απεικονίσεις μιας εν εξελίξει κατάστασης της διδασκαλίας της Φιλοσοφίας σε ολόκληρο τον κόσμο.
Η μελέτη αυτή, πέραν των διαφόρων απόψεων και θέσεων που καταγράφει με τρόπο ευσύνοπτο, συγκεντρώνει σε ειδικό πλαίσιο και επεξηγηματικά κείμενα ή περιγραφές από τους ερωτηθέντες για το τι ή πώς πραγματοποιούνται διάφορες δράσεις ή πρακτικές διδασκαλίας της φιλοσοφίας στις χώρες τους. Τέλος, εδώ θα πρέπει να κάνουμε ειδική μνεία για τη σημαντικότητα της εννοιολόγησης των ορισμών, που παρατίθενται στο Γλωσσάρι (Παράρτημα 3), η οποία κρίνεται ως πολύ βοηθητική για την ορθή κατανόηση της ορολογίας που χρησιμοποιούν οι συντάκτες της παρούσης μελέτης.
Σε τι όμως μπορεί να φανεί χρήσιμη μια έρευνα πάνω στη διδασκαλία της Φιλοσοφίας ανά τον κόσμο η οποία πραγματοποιήθηκε σχεδόν 15 χρόνια πριν; Και τι μπορεί να έχει να μας προσφέρει εμάς σήμερα, στην εποχή της ραγδαίας τεχνολογικής ανάπτυξης, της αξιοποίησης της τεχνολογίας στην εξ αποστάσεως πανεπιστημιακή διδασκαλία, αλλά συνάμα και στην εποχή της κρίσης τόσο της παγκόσμιας οικονομίας όσο και των ανθρώπινων αξιών; Εδώ, η «Άποψη» της αναγνωστικής επιτροπής που παρατίθεται στο τέλος της μελέτης μάς δίνει μια πρώτη απάντηση στο ερώτημα περί της τεχνολογίας. αλλά και για τη σημερινή αξία της έρευνας. Καταγράφουμε ένα μικρό απόσπασμα: «Σήμερα, σε μια εποχή που η επιστήμη θεωρείται ότι αποτελεί την ουσία της γνώσης μας και η τεχνολογία αποτελεί την ουσία των δυνατοτήτων μας, η Φιλοσοφία φαίνεται να είναι ένα καίρια αναστοχαστικό μάθημα. Όσον αφορά την επιστήμη, η Φιλοσοφία προωθεί έναν κριτικό προβληματισμό σχετικά με τα θεμέλια αυτής της γνώσης. Όσον αφορά την τεχνολογία, τη σοφία με τη σύγχρονη έννοια, η Φιλοσοφία είναι ένας κριτικός αναστοχασμός πάνω στις συνθήκες ανάπτυξης και χρήσης των τεχνολογικών δυνατοτήτων. Η φιλοσοφική διδασκαλία ορίζεται ως η ελευθερία στην άσκηση της κριτικής σκέψης –και μέσω της κριτικής σκέψης, η άσκηση της ελευθερίας.»
Σε ό,τι τώρα αφορά τη σημερινή προσφορά της μελέτης αυτής, στην εποχή της κρίσης και των αξιών, αυτή μπορεί να καταφανεί στο βαθμό που πολλές από τις βασικές αρχές που πρεσβεύει η διδασκαλία της φιλοσοφίας, συνεχίζουν στην εποχή μας να παραμένουν υπό αίρεση: Ελευθερία, Δημοκρατία, Ειρήνη. Τέλος, σε ό,τι αφορά τόσο την ιδρυματική όσο και την άτυπη διδασκαλία της Φιλοσοφίας μπορούν ακόμη να γίνουν πολλά, παρά το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια έχει υπάρξει πολύ μεγάλη πρόοδος σε πολλά από τα ζητήματα που έθιξε η μελέτη αυτή. Εδώ θα πρέπει να τονιστεί ότι η κατάσταση της διδασκαλίας στην Ελλάδα και την Κύπρο δεν καταγράφεται επαρκώς από τη μελέτη αυτή, αλλά και η αναγκαιότητα να διεξαχθούν παρόμοιες μελέτες και έρευνες για τη σημερινή κατάσταση σε ό,τι αφορά τη διδασκαλία της Φιλοσοφίας τόσο στην Κύπρο όσο και στην Ελλάδα, έχοντας μάλιστα κατά νου τις νέες προοπτικές και εξέλιξη της παγκόσμιας κατάστασης.
Η Έδρα UNESCO «Πολιτισμική Ετερότητα και Διαπολιτισμικός Διάλογος για έναν Πολιτισμό Ειρήνης» του Πανεπιστημίου Λευκωσίας, πιστεύοντας στη δύναμη της Φιλοσοφίας και της διδασκαλίας της προχωρεί στην έκδοση της μετάφρασης στην ελληνική της έρευνας της UNESCO «Φιλοσοφία, ένα σχολείο ελευθερίας – Διδάσκοντας Φιλοσοφία και μαθαίνοντας να φιλοσοφούμε: Κατάσταση και προοπτικές», με τη βεβαιότητα πως με τον τρόπο αυτό μπορεί πιο εύκολα να προωθήσει τις αρχές και τις αξίες που η ίδια υπηρετεί.
Κλείνοντας, θα θέλαμε να εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας τόσο στην ίδια την UNESCO για την εμπιστοσύνη που μας έδειξε δίνοντάς μας την άδεια να προχωρήσουμε στην παρούσα έκδοση όσο και το Πανεπιστήμιο Λευκωσίας που στήριξε οικονομικά την προσπάθειά μας. Τέλος, θα θέλαμε να εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας και στον εκδότη Κωσταντίνο Ζήτρο, που επίσης μας στήριξε οικονομικά και συνέβαλε στη σελίδωση του υλικού και στην έντυπη έκδοση της μελέτης αυτής.
Δρ Αιμίλιος Α. Σολωμού
Διευθυντής της Έδρας UNESCO «Πολιτισμική Ετερότητα και Διαπολιτισμικός Διάλογος για έναν Πολιτισμό Ειρήνης» του Πανεπιστημίου Λευκωσίας
Δρ Αλέξιος Πέτρου
Καθηγητής Τμήματος Παιδαγωγικών Σπουδών Πανεπιστημίου Λευκωσίας
