12 Μαΐου 2017, 4:30 μ.μ.
Η Σχολή Επιστημών Αγωγής και η Έδρα Unesco μέσω του Erasmus+ προσκάλεσαν στις 12 Μαΐου τον κ. Κώστα Μάγο Επίκουρο Καθηγητή Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης στο Τμήμα Προσχολικής Αγωγής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, για να δώσει απογευματινή διάλεξη, ανοιχτή στο κοινό, με θέμα: H διαπολιτισμική διάσταση στο παιδικό βιβλίο. Θεωρητικές προσεγγίσεις και διδακτικές εφαρμογές.
Η διάλεξη είχε διαδραστική μορφή και κατά τη διάρκεια της παρουσίασης του ομιλητή, υπήρχε ουσιαστική και γόνιμη συζήτηση πάνω σε διαπολιτισμικά ζητήματα στην εκπαίδευση, έτσι όπως προβάλλονται μέσα από το παιδικό βιβλίο. To πρωί της ίδιας μέρας, ο Κώστας Μάγος μαζί με τη Μαρίνα Ροδοσθένους-Μπαλάφα, Επίκουρη Καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Παν. Λευκωσίας, επισκέφτηκαν σχολεία της Λευκωσίας (προδημοτικής εκπαίδευσης). Εκεί με την ιδιότητα του ο επισκέπτης ομιλητής ως παιδικός συγγραφέας, είχε την ευκαιρία να κάνει βιωματικά εργαστήρια στα παιδιά, που είχαν προετοιμαστεί κατάλληλα με τις δασκάλες τους, διαβάζοντας μερικά από τα βιβλία του συγγραφέα και εστιάζοντας στη Φεγγαρόπιτα, εκδ. Διάπλαση 2016.
Πιο κάτω παρατίθεται μέρος από τη διάλεξη του Κώστα Μάγου, στην οποία επεξηγούνται ζητήματα ορολογίας σχετικά με τη διαπολιτισμική και πολυπολιτισμική λογοτεχνία, καθώς επίσης απαριθμούνται και αναλύονται έξι κριτήρια για την αξιολόγηση της διαπολιτισμικής διάστασης σε παιδικά βιβλία, χρήσιμα για τους δασκάλους και τους γονείς, κατά την επιλογή των κατάλληλων βιβλίων για συζήτηση στον ενδοσχολικό και εξωσχολικό χώρο:
[…] Ήδη από τη δεκαετία του 1970 στο χώρο της παιδικής λογοτεχνίας έχει δημιουργηθεί ένα ιδιαίτερο πεδίο που σχετίζεται με την προσέγγιση και τη γνωριμία των χαρακτηριστικών διαφορετικών πολιτισμών. Το πεδίο αυτό, που έγινε γνωστό με τον όρο «πολυπολιτισμική λογοτεχνία» (Mendoza & Reese, 2001, Norton, 2007, Pyterek, 2006, Willard Hall, 2004), απεικονίζει και περιγράφει τις ζωές των ατόμων που προέρχονται από μια μεγάλη ποικιλία εθνικών, πολιτισμικών, κοινωνικών και άλλων ομάδων. Για να χαρακτηριστεί ένα βιβλίο ως «πολυπολιτισμικό», θα πρέπει να περιέχει ένα κεντρικό χαρακτήρα, μία πλοκή, ένα θέμα ή ένα σκηνικό που αφορά μια πολιτισμική, κοινωνική ή άλλη ετερότητα (Bainbridge, Pantaleo & Ellis, 1999), Η Norton (2007) υποστηρίζει ότι ως «πολυπολιτισμική» ορίζεται η λογοτεχνία που αφορά φυλετικές ή εθνικές μειονότητες, οι οποίες είναι πολιτισμικά και κοινωνικά διαφορετικές από την κυρίαρχη λευκή αγγλοσαξονική πλειοψηφία.
Οι ορισμοί που έχουν δοθεί για την «πολυπολιτισμική λογοτεχνία» έχουν πολλά κοινά, αλλά και αρκετά σημεία διαφοροποίησης. Έτσι, ο όρος «πολυπολιτισμική» άλλοτε αναφέρεται στις λογοτεχνίες διαφορετικών πολιτισμών, χωρίς καμιά αναφορά σε κυρίαρχους και μειονοτικούς πολιτισμούς, άλλοτε σε θέματα εθνικών και φυλετικών προκαταλήψεων που συνδέονται κυρίως με τα μέλη εθνοπολιτισμικών μειονοτήτων και άλλοτε σε κάθε λογοτεχνικό έργο είτε αφορά μέλη του κυρίαρχου πολιτισμού είτε μειονοτικών πολιτισμών, αφού καμιά ομάδα, είτε είναι κυρίαρχη είτε μειονοτική, δεν είναι ομοιογενής. Όπως παρατηρεί η Κανατσούλη (2002: 32) «σχετικά με το τι ορίζεται πολυπολιτισμική λογοτεχνία υπάρχουν διαφορετικές ιδεολογικές προτεραιότητες και ενδεχομένως διαφορετικές πολιτικές στοχεύσεις».
Παρά το γεγονός ότι στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία έχει επικρατήσει ο όρος «πολυπολιτισμική λογοτεχνία», ο όρος «διαπολιτισμική λογοτεχνία» φαίνεται να είναι ακριβέστερος. Σε αντίθεση με μια επιφανειακή και συχνά εξωτική προσέγγιση των μη κυρίαρχων πολιτισμών, η διαπολιτισμική λογοτεχνία, σε αντιστοιχία με τη διαπολιτισμική εκπαίδευση, εστιάζει στην αλληλεπίδραση ανάμεσα στις ποικίλες διαστάσεις της ετερότητας που ενυπάρχουν τόσο μεταξύ των μελών της κυρίαρχης και των μειονοτικών πληθυσμιακών ομάδων όσο και μεταξύ των μελών της κάθε ομάδας, είτε αυτή είναι κυρίαρχη είτε μειονοτική. Έτσι, η πολιτισμική και εθνοπολιτισμική ετερότητα αποτελεί μια ιδιαίτερα σημαντική, αλλά όχι τη μοναδική διάσταση της ετερότητας, αφού ταυτόχρονα και άλλες παράλληλες διαστάσεις –όπως το φύλο, η κοινωνική προέλευση, η οικογένεια, ο τρόπος ζωής κ.λπ- ορίζουν σημαντικά πεδία ομοιοτήτων και διαφορών μεταξύ των ατόμων, αλλά και των ομάδων. Βασικός σκοπός της διαπολιτισμικής λογοτεχνίας είναι η προσέγγιση των παραπάνω ομοιοτήτων και διαφορών με στόχο την καλλιέργεια του σεβασμού, της αμοιβαίας αποδοχής και της ενσυναίσθησης προς τον διαφορετικό «άλλο».
Πολλοί ερευνητές προκειμένου να προσδιορίσουν το σκοπό των διαπολιτισμικών λογοτεχνικών βιβλίων χρησιμοποιούν τους όρους: «παράθυρο», «καθρέπτης» (Mendoza & Reese, 2001, Collabucci, 2004). Με τον όρο «παράθυρο» υποδηλώνουν ότι μέσα από το διαπολιτισμικό λογοτεχνικό βιβλίο το άτομο μπορεί να «δει» έναν πολιτισμό και ότι από ένα τέτοιο «παράθυρο» μπορεί να αντικρύσει κάτι οικείο ή κάτι άγνωστο. Ο όρος «καθρέπτης» χρησιμοποιείται για να δηλώσει ότι ο αναγνώστης μέσα από το βιβλίο μπορεί να παρατηρήσει τον τρόπο που παρουσιάζεται ο πολιτισμός της ομάδας που ο ίδιος ανήκει, έχοντας έτσι τη δυνατότητα να αντιληφθεί τι ακριβώς «βλέπουν» όσοι δεν ανήκουν στην ίδια με εκείνον ομάδα.
Η παρουσίαση των χαρακτηριστικών «άλλων» λαών και πολιτισμών αποτελεί κύριο σκοπό μιας μεγάλης κατηγορίας παιδικών βιβλίων, χωρίς όμως αυτό να αποτελεί από μόνο του ικανή συνθήκη ώστε υλικά με παρόμοιο περιεχόμενο να χαρακτηρίζονται αυτομάτως «διαπολιτισμικά». Αν η γνωριμία παραμένει σε εξωτερικές επιφανειακές διαστάσεις του άλλου, αναπαράγοντας, τελικά, συνήθη στερεότυπα και προκαταλήψεις, τότε ένα τέτοιο υλικό όχι μόνο δεν εξυπηρετεί τους σκοπούς της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, αλλά αντιτίθεται σε αυτούς.
Πολλοί ερευνητές (Derman-Sparks, 2009, Μάγος, 2010) έχουν ασχοληθεί με την καταγραφή κριτηρίων για την αξιολόγηση της διαπολιτισμικής διάστασης, κυρίως, σε παιδικά βιβλία. Συνοψίζοντας τα κριτήρια αυτά μπορούμε να τα κατατάξουμε στις παρακάτω κατηγορίες:
Κριτήρια που αφορούν την ιστορία που παρουσιάζει το υλικό
Ο τρόπος παρουσίασης των κυρίαρχων και των μειονοτικών ομάδων, καθώς και του τρόπου ζωής των μελών τους αποτελεί βασικό στοιχείο της συγκεκριμένης κατηγορίας κριτηρίων. Επίσης, αν στην ιστορία περιγράφονται σχέσεις μεταξύ ατόμων ή μελών ομάδων είναι σημαντικό οι σχέσεις αυτές να μην είναι στερεοτυπικές, αλλά να διακρίνονται από ισοτιμία.
Κριτήρια που αφορούν τους/τις ήρωες/ηρωίδες
Τα κριτήρια της κατηγορίας αυτής αφορούν την προέλευση και την ιδιότητα των ηρώων/ηρωίδων ώστε να εκπροσωπούνται μέλη από διαφορετικές, ανάλογα με το περιεχόμενο της ιστορίας, εθνοτικές, πολιτισμικές, γλωσσικές, θρησκευτικές, κοινωνικές, και άλλες ομάδες. Επίσης, κριτήριο αποτελούν οι λόγοι για τους οποίους οι ήρωες/ηρωίδες αναδεικνύονται και θαυμάζονται. Όσον αφορά την επαγγελματική τους ταυτότητα, οι ήρωε/ηρωίδες είναι απαραίτητο να ασκούν ποικιλία διαφορετικών επαγγελμάτων και να μην περιορίζονται σε στερεοτυπικές ασχολίες ή μόνο σε βοηθητικές εργασίες των μελών της κυρίαρχης ομάδας. Τα ονόματα των ηρώων/ηρωίδων πρέπει να είναι τα αυθεντικά και να μην προσαρμόζονται στην εκάστοτε γλώσσα του βιβλίου, ενώ οι ενδυμασίες και οι διατροφικές τους συνήθειες να μην είναι στερεοτυπικές.
Κριτήρια που αφορούν την εικονογράφηση
Τα κριτήρια αυτά ελέγχουν αν υπάρχουν φανερά ή κρυφά στερεότυπα στις εικόνες του υλικού, καθώς και αν και κατά πόσο οι εικόνες απεικονίζουν το εύρος της καθημερινής ζωής των ατόμων ή των ομάδων που προσεγγίζουν. Ιδιαίτερα ο τρόπος παρουσίασης των μελών των μειονοτικών ομάδων και των έγχρωμων πληθυσμών αποτελεί σημαντικό στοιχείο αξιολόγησης του εκπαιδευτικού υλικού. Έτσι, αν όλα τα παιδιά της Αφρικής εμφανίζονται να λιμοκτονούν, οι Κινέζοι φυσιογνωμικά πανομοιότυποι, οι Ιάπωνες να κυκλοφορούν με κιμονό και οι Ινδιάνοι με φτερά, η εικονογράφηση του υλικού είναι στερεοτυπική και, επομένως, ακατάλληλη.
Κριτήρια που αφορούν τη γλώσσα
Ένα εκπαιδευτικό υλικό για να μπορεί να θεωρηθεί διαπολιτισμικό χρειάζεται να είναι απαλλαγμένο από λέξεις και φράσεις που μεταφέρουν αρνητικό φορτίο για ένα άτομο ή ομάδα. Έτσι, σε ένα διαπολιτισμικό εκπαιδευτικό υλικό λέξεις όπως: «πρωτόγονος», «άγριος», καθώς και φράσεις του τύπου «μαύρο πρόβατο», «μαύρη μέρα» κ.λπ δεν έχουν καμιά θέση. Εξάλλου, η γλώσσα του υλικού είναι απαραίτητο να ανταποκρίνεται στα γενικότερα κριτήρια γλωσσικής καταλληλότητας εκπαιδευτικού υλικού τόσο σε σχέση με την ηλικία των μαθητών όσο και με τη γενικότερη ποιότητα του λεξιλογίου, καθώς και με την αρτιότητα της μορφολογίας και της συντακτικής δομής του κειμένου.
Κριτήρια που αφορούν τους δημιουργούς του υλικού
Η προέλευση του δημιουργού και του εικονογράφου σε σχέση με το περιεχόμενο του υλικού αποτελεί ένα επιπλέον κριτήριο. Αν το υλικό αφορά και περιγράφει μειονοτικές ομάδες, είναι προτιμότερο οι δημιουργοί του να προέρχονται από τις ομάδες αυτές. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται με μεγαλύτερη πιθανότητα η αντικειμενικότερη απόδοση των στοιχείων που σχετίζονται με την ταυτότητα των παραπάνω ομάδων. Επίσης, άλλα έργα των ίδιων δημιουργών αποτελούν γενικότερο κριτήριο αξιολόγησης των απόψεων και των προθέσεών τους σε ζητήματα που αφορούν την προσέγγιση του «άλλου».
Κριτήρια που αφορούν την ημερομηνία παραγωγής και την εταιρία παραγωγής
Υλικά με παλιά ημερομηνία παραγωγής εμφανίζουν περισσότερες πιθανότητες να αναπαράγουν στερεοτυπικές προσεγγίσεις της ετερότητας και γενικότερα να μην ανταποκρίνονται στις κατηγορίες των κριτηρίων που παρουσιάστηκαν παραπάνω. Εξάλλου, μια προσεκτική ματιά σε άλλες παραγωγές της ίδιας εταιρίας, αναδεικνύει αν αυτή διαθέτει ένα γενικότερο διαπολιτισμικό προσανατολισμό.
Τα παραπάνω κριτήρια μπορούν να αποτελέσουν έναν βασικό οδηγό για την επιλογή κατάλληλων διαπολιτισμικών παιδικών βιβλίων τόσο στο σχολικό όσο και στο οικογενειακό περιβάλλον. Η ανάγνωση και η συζήτηση με αφορμή την ανάγνωση των παραπάνω βιβλίων συμβάλλουν στην καλλιέργεια της ενσυναίσθησης, δηλαδή της ικανότητας κατανόησης των συναισθημάτων των «άλλων», μιας ικανότητας που θεωρείται εξαιρετικής σημασίας για την αρμονική συνύπαρξη των διαφορετικών ατόμων στο πλαίσιο μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας. […]
Βιβλιογραφία
Bainbridge, M. J., Pantaleo, S. & Ellis, M., Multicultural picture books: Perspectives from Canada. The Social Studies, July/August 1999, 183-188.
Colabucci, L., Reading and responding to multicultural children’s literature with preservice teachers: A qualitative study of pedagogy and student perspectives, Doctoral Dissertation, University of Ohio, 2004.
Derman-Sparks, L., Anti-bias Curriculum. Tools for empowering young Children, The National Association for the Education of Young Children (NAEYC), Washington DC,2009.
Κανατσούλη, Μ., Αμφίσημα της παιδικής λογοτεχνίας. Ανάμεσα στην ελληνικότητα και την πολυπολιτισμικότητα, Σύγχρονοι Ορίζοντες, 2002.
Μάγος, Κ., «Καθρέφτες και παράθυρα, γέφυρες και σταυροδρόμια»: Κριτήρια αξιολόγησης εκπαιδευτικού υλικού ως προς τη διαπολιτισμική του διάσταση. Στα Πρακτικά του 13ου Διεθνούς Συνεδρίου: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση. Ελληνικά ως Δεύτερη ή Ξένη Γλώσσα», Κέντρο Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα, 2010, 298-309.
Mendoza, J. & Reese, D., Examining multicultural picture books for the early childhood classroom Possibilities and pitfalls. http://ecrp.uiuc.edu/v3n2/mendoza.html (10/03/2017)
Norton, D., Μέσα από τα μάτια ενός παιδιού. Εισαγωγή στην Παιδική Λογοτεχνία, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2007.
Pyterek, M., «How can a teacher begin to help her kindergarten students gain “authentic” cultural understandings about native North Americans through children’s literature?», Doctoral dissertation, National – Louis University, Chicago, 2006.
Willard Hall, K., A critical analysis of the books read aloud by Kindergarten teachers and their reasons for book selection, Doctoral Dissertation, University of Florida, 2004.
